Uvod

I teritorija na kome se prostire današnja opština mali Zvornik, kao i većina naseljenih prostora na balkanskoj vetrometini, u magli istorije i preklapanja civilizacija, krije bogato istorijsko i kulturološko nasleđe koje, na žalost, nikada neće biti dovoljno ispitano. Ono što se sa sigurnošću može ustvrditi na osnovu pojedinih lokaliteta, kojih samo iz praistorijkog perioda ima 19, uz sačuvanih 11 nekropola sa oko 300 tumula koje datiraju u rasponu od 3000-500 g. st. ere, sa obe strane reke Drine, je činjenica da su usta kanjona moćne reke odvajkada bila privlačno stanište.

Kraljevstvo Svetog Save

Na osnovu pokretnih nalaza iz bronzanog doba, delova nakita kakvi su kopče, igle i raznovrsni privesci, arheolozi i istoričari su srednje Podrinje nazvali istočnom granicom glasinačke kulture, čiji su nosioci bili pripadnici ilirskog plemena Autarijata, koje će tokom prve polovine III veka pokoriti keltsko pleme Skordisci.

Početkom I veka nove ere srednje i gornje Podrinje ulazi u sastav moćne Rimske imperije, imperije koju je pre Varvara razorio razvrat, tačnije u sastav rimske provincije Ilirik.

Uz gradnju puteva, utvrđenja, termi i akvadukta, nicale su i rimske naseobine, nastanjene uglavnom isluženim i zaslužnim legionarima. Na prostoru srednjeg Podrinja dve najznačajnije rimske naseobine bile su Skelani i Domavija (Gradina kod Srebrenice). Da bi kontrolisali put, koji vodi duž obe obale Drine ka severnoj prestonici carstva, Sirmijumu, Rimljani su izgradili i posebno utvrđene postaje, kastrume, poput one koja se uzdiže iznad današnjeg Velikog Zvornika. Slično utvrđenje je postojalo i na drugoj obali i njegovi ostatci se mogu videti u Malom Zvorniku, preko puta same opštinske zgrade.

Tokom II i III veka n. e. Domavija izrasta u značajno regionalno središte provincije pre svega zahvljujući bogatim rudnicima olova i srebra. U tom peridu u Domaviji postoji, pored gradske većnice, i forum, i sudska većnica. Verni sebi Rimljani su i u Domaviji preneli nešto od dekadencije hedonističke prestonice u vidu terma i akvadukta.

Zamorena vekovima, trula iznutra, rimska imperija tokom narednog stoleća nije bila u stanju da sačuva ni sami Rim, a kamoli provincije. Po smrti poslednjeg imperatora najdugotrajnije imperije u istoriji čovečanstva, Teodosija 395. godine n. e., carstvo se raspalo na dva dela; na istočno i zapadno. Srednje Podrinje se, tom podelom, našlo u sastavu istočnog carstva, postajući, baš kao i danas, granicom između istoka i zapada.

I, dok su guske gakale, uzalud, nad Rimom, jedno od germanskih plemena, Ostrogoti, iskoristili su istorijsku priliku i Zapadni Balkan su stavili pod svoj žezal. Skoro puna dva veka.

Najveći istoričar ranovizantijskog perioda, Prokopije iz Cezareje, u svom kapitalnom delu Istorija ratova daje pojašnjenje zašto je veliki vasileus Justinijan potpuno zaboravio na zapadne delove svog prostranog carstva. Naime, strastveni planer, graditelj i zakonodavac, Justinijan u svojim više nego detaljnim planovima o obnovi starih rimskih fortifikacija u carstvu, Podrinje je potpuno izostavio. Razlog ove nebrige delimično se nalazi u činjenici da je zapadna granica carstva sa Drine pomerena na Bosnu, ali u stalni pretnjama moćnog vekovnog neprijatelja, Persije. A upravo tim neobezbeđenim pravcem, nanešeni nekim stepskim vetrovima, ogrnuti životinjnskim kožama, nadirali su Avari. Domicilno stanovništvo, pred ovom pošasti užasnijom od kuge i Germana, bežalo je ka jugu, na dalmatinska ostrva, u teško pristupačne planine. Bio je to vetar koji je sa ovih prostora oduvao antičku civilizaciju.

Germanska istoriografija, svikla na falsifikate zarad državnih interesa, uporno ponavlja zabludu vizantijskog cara Konstantina VII Porfirogenita o doseljavanju Srba na Balkan tokom VII veka n. e., nažalost, u tome je i danas sledi ne mali broj srpskih istoričara. Upravo način teritorijalnog organizovanja, kao i izgrađena svest o pripadnosti jednom narodu, dokazuje da su Srbi nešto sasvim drugo od nekog pridošlog plemena.

Konfiguracija terena, planinski venci, reke sa dubokim kanjonima i nedostatak komunikacija u vidu puteva između raznih oblasti, nametnuli su Srbima poseban način organizovanja-u župe. Župe su, u početku, najverovatnije nastajale na mikrolokacijama kao način organizovanja bližih i daljih rođaka, upućenih jedni na druge, radi lakše zaštite zajednice, stoke i useva. Tako su župe postajale osnovne teritorijalno-administrativne jedinice ranog srednjeg veka.

U periodu od VII do X veka Podrinje je zauzimalo centralni geografski položaj, u isti mah Podrinje je i u političkom smislu bilo središte srpske srednjevekovne države. Zapravo spominjani vizantijski car, Konstantin Porfirogenit, navodi da su se, od deset poznatih gradova, dva nalazila u Podrinju, Lesnik i Međurečje. U čuvenom Barskom rodoslovu može se naći podatak da je „župu Drinu“ kralj Časlav, iz roda prve poznate srpske dinastije Višeslavića, darovao nekom Tihomilju koji se u bici kod Cvilina(kod današnje Ustikoline)proslavio ubivši ugarskog kneza Kiša. Po smrti kralja Časlava, i ženidbom sa kćerkom Raškog bana, Tihomilj će se proglasiti velikim županom, što mu je davalo prvenstvo u odnosu na ostale županije kojih je tada u Srbiji bilo pedesetak.

Eonski usud srpskog naroda, i u tom X veku, okružio je zemlju moćnim neprijateljima, s juga i istoka Samuilovom Bugarskom i Vizantijom, na vrhuncu moći, pod žezlom ludih ratnika dinastije Komnina, i sa severa nezasitim Atilinim potomcima, Ugarima. Splet takvih istorijskih okolnosti doveli su do podele prvobitne srpske države na Rašku i Bosnu, gde je Drina, svojim središnjim delom, bila granica.

Zemlje kralja Dragutina

Nisu slučajno Vizantici velikom županu Raške, Stefanu Nemanji, pridodali to drugo ime-Nemanja, koje je izvedeno od persijske reči neaman (neman). Taj riđi div, i u okovima za glavu viši od najvišeg romejskog vijnika, što mačem, što duhom i pameću, ukopa temelje srpskoj državi na, trusnom Balkanu, iste dubine kao oni kod Večnog grada-Rima. Otupele su kandže carskom lavu, strašnom još samo na zastavi Romeja, usnuli Bugari u Samuilovom snu na levoj obali Marice, kao pretnja narastajućoj srpkoj državi ostali su samo Ugari.

Tokom XIII veka, tačnije 1284. godine, stariji brat srpskog kralja Milutina, kralj Dragutin, pored Mačve i Beograda, od Ugara dobija banovine Usoru i Soli dok su mu zemlje od ušća Lima do ušća Jadra od ranije pripadale.

Mudar poput svojih očeva, kralj Dragutin je nastojao da granice svojih zemalja što sigurnije učvrsti. U svom letnjikovcu, u današnjem Radalju, 1284. godine dočekao je bosanskog bana Prijezdu gde je ugovorena proševina kćerke kralja Dragutina za Prijezdinog sina, potonjeg bosanskog kralja Stefana I Kotromanića.

Učvrstivši rodbinskim vezama sigurnu granicu na zapadu svojih zemalja Kralj Dragutin, sledeći krstonosnu misiju Nemanjića, otpoče snažnu misionarsku kampanju, uperenu protiv bogumilske jeresi, širom svojih zemalja. Usput, podižući mnoge manastire i crkve, poput Tavne, Lovnice, Rače. Za vreme vladavine kralja Dragutina Nemanjića, vidan je procvat svih krajeva pod njegovom upravom. Naselja se množe, kako to primećuje dr Ljuba Pavlović u svojoj studiji Sokolska nahija, razvijajući živu trgovinu sa primorjem, naročito Dubrovnikom. Pored stočarstva i zemljoradnje, Srbi su od iskonskih rudara Sasa naučili da vade i prerađuju rude. I do danas su se sačuvale stare iskopine i stara rudarska okna pod Jagodnjom, Boranjom i Gučevom. Praktično, ovi rudnici, i naselja nikla oko njih, intezivno su živela tokom celog srednjeg veka, sve do dolaska Turaka u ove krajeve u drugoj polovini XV veka.

Novi gospodari krčme Nemanjiće

Iz najvećih visina je najstrmoglaviji pad, pad koji nemušti i nesrećni poslednji Nemanjić, Uroš, u narodu zapamćen kao Nejaki, sin gorostasnog Dušana, cara Srbalja, Grka i Bugara,nije mogao zaustaviti posle očeve smrti.

Ostrvljeni velikaši, koji od cara Nejakog dobiše u državinu zemlje, posede ali i čitave oblasti, za razliku od državotvornih Nemanjića, zaslepljeni pohlepom i samorazarajućom ambicijom „ na maleno razdrobiše carstvo“

Zemlje u dolini Drine dobiše nove gospodare. Župana Altomana, koji je prvi poradio na osamostaljivanju zemlje kojom je upravljao, nasleđuje sin Nikola Altomanović. Drski i osioni junoša, verovatno smatrajući da mu od oca nije dovoljno ostalo, a bio je gospodar zemlje oko srednjeg toka reke Drine, celog sliva Drinjače, Birača i Osata, Konavla i Trebinja, pokrenu vojnu na svoje susede. Od Lazara Hrebeljanovića oduze Rudnik. Ni na zapadnim granicama svoje oblasti nije mirovao. Smatra se da je aktivno učestvovao u pobunjivanju bosanskih velikaša protiv bana Tvrtka I Kotromanića, koji je opet imao jakog saveznika u Ugarima, na čijem je prestolu sedeo zet bana Tvrtka, Sigismund Luksemburški. U nameri da kazne drskost Altomanovića, Knez Lazar i Tvrtka I naprave savez i zajedničkim snagama napadnu mladog vlastelina, 1373. godine. Nadajući se pomoći od svog saveznika, župana Sanka Miltenovića, gospodara Huma, Nikola Altomanović se pod borbom povlačio ka Trebinju. U međuvremenu pragmatični Sanko se izmirio sa Tvrtkom, priznavši njegovu vrhovnu vlast, te župan zemlje Drine, Nikola Altomanović, kako mu ništa drugo nije preostalo, povuče se u utvrđeni grad Užice. No, ni taj manevar mu nije mogao pomoći, nadmoćna vojska Lazara Hrebeljanovića ubrzo je primorala Altomanovića na predaju.
Neslavni kraj župana Nikole Altomanovića imao je dalekosežne posledice po srpski narod, jer razdrobljavanjem zemalja kojim je vladao uspostavljenaje, po prvi put, čvrsta granica na Drini između Bosne i Srbije. Tako je ban Tvrtko postao gospodarem cele zemlje Drine, Gatačkog polja, srednjih tokova Pive i Tare, sve do donjeg toka Lima i Rzava. Knez Lazar uzima zemlje severno od Rudnika, Užice i dolinu Uvca. U ovu podelu umešali su se, privremeno, i Balšići otimajući Konavle i Trebinje, kao i Vuk Branković prisajedinjujući svojim zemljama Zvečan, Sjenicu, župe Budimlja i Brskova i gornje tokove Pive i Tare.

Uvertira za kosovski rasplet bila je odsvirana. Čekao se još samo Bajazit. Jer, sujetni iza istoriju slabovidni Tvrtko I, po ženskoj lozi od Nemanjića i na toj lozi zasnovanoj ambiciji da bude kralj Srba, Bosne i Primorja, svom bivšem savezniku Knezu Lazaru kao potporu u osudnoj bici na polju Kosovu poslaće svog zeta Vlatka Vukovića, sa 20 000 kopljanika, koji će u kamernoj atmosferi pratiti tok epskog sudara civilizacija, hrišćanstva i islama.

Mrak pada na Srbiju

Padom Carigrada, 1453. godine, sa istorijske pozornice nestalo je jedno hiljadugodišnje carstvo. Vizantija je ostala da živi tek na freskama. Sultanu Mehmedu II, na putu ka severu, stajala je samo despotovina Srbija.

Polovinom XV veka, despotovinom Srbijom vlada sestrić Stefana Lazarevića, despot Đurađ Branković, koji se, iz dinastičkih razloga da bi dobio naslednu titulu despota, oženio Jerinom Kantakuzen. Od onih istih Kantakuzena koji su u neprekidnim borbama za Konstantinov presto i doveli Turke na Balkan.

Odmah po stupanju na tron, despot Đurađ je morao da ustupi Beograd Ugarima, nadajući se, zauzvrat, njihovoj pomoći u borbi protiv Turaka. Ostavši bez prestonog grada, despot Đurađ na ušću Jezave u Dunav, za samo godinu dana, diže novi utvrđeni grad sa 24 kule,Smederevo. Pored Smedereva, despot je nastojao da obnovi što više utvrđenih gradova pred osudnu bitku sa Turcima. Težinu gradnje i kuluk narod je svalio na njegovu ženu Jerinu, koja od tog doba uz svoje ime ponese i prefiks Proklete. Jedan od dvadesetak obnovljenih gradova bio je i Zvornik. Nažalost, sve te mere nisu mogle da pomognu Srbiji. Na sudbonosnom Kosovu, bez znanja i odobrenja despota Đurađa, Hunjadi Janko sa riterima Ugarske, Poljske, Češke i Nemačke, otpoče bitku sa Osmanlijama. Bitka je trajala tri puna dana, i poraz hrišćanske vojske je bio strašan. Iz tog doba u narodu osta uzrečica „ Prošao k’ o Janko na Kosovu. “ Posledice ovog poraza najteže su pogodile Srbiju. I pored više mirovnih ugovora koje je imao sa despotom, Mehmed II Osvajač je sve češće upadao u Srbiju. Tokom 1454. godine opseda utvrđeni grad Ostravica na Rudniku, koji uzima na prevaru. Sve muškarce starije od 14 godina ubija, ostalo vodi sa sobom u roblje. Prema ugarskim izvorima, samo sa Rudnika, put Carigrada kreće sa 50 000 nevoljnika. Posle ostravice, Mehmed II napada Novo Brdo ponavljajući neviđena zverstva, Srbima nepoznata još od krstaških pohoda, kako to svedoči očevidac Konstantin iz Ostrovice. Ognjem i mačem Turci su pustošili Srbiju. Narod je spas tražio u bekstvu, bilo ka Ugarskoj, bilo ka Zeti i Primorju. Uzalud su bili napori despota Đurđa da se suprostavi ovoj pošasti, pogotovo posle smrti starog saveznika Janka Hunjadija i Jovana Kapistrana koji su, zajedno sa Đurđem, uspeli da odbrane Beograd 1456. godine. Iste te godine umire i despot Đurađ. Na prestolu ga je nasledio njegov sin Lazar, koji će umreti svega dve godine kasnije. U međuvremenu na Ugarski presto dolazi mlađi sin Hunjadija, Matija Korvin koji, za razliku od oca, razbija ugarsko- srpski savez i to u najkritičnijem momentu po despotovinu. Po Lazarevoj smrti, Srbijom vlada čudan trijumvirat sačinjen od Stefana, slepog brata Lazara Brankovića, njegove snahe Jelene Paleolog i Mihaila Anđelovića. Dok su Jelena i Stefan pregovarali sa ugarskim dvorom, Mihailo u Smederevu pusti jedan odred Turaka, koji na gradskoj kapiji odmah istakoše osmanlijsku zastavu. Gnevni građani napadnu Turke i sve ih pobiju, a Mihaila zatoče. Rumelijski paša, zbog događaja u Smederevu, pokrenu veliku vojsku i 20. juna 1459. godine,padom Smedereva, praktično je prestala da postoji srednjevekovna srpska država.

Osmanlijska vlast u Podrinju

Pre turskog zaposedanja Drine, oblast srednjeg Podrinja, upravo početkom XV veka doživljava svoj najveći ekonomski procvat. Sačuvane dubrovačke arhive govore o velikoj koloniji Dubrovčana u Podrinju, koji su čak podigli i sopstvenu crkvu u današnjem Zvorniku.

Pored trgovine, zanatstva, cvetalo je i rudarstvo. Pored Srebrenice, koja je posle Novog Brda, bila najznačajnije rudarsko središte u despotovini, s početka XV veka otvaraju se novi rudnici u Bo(ho)rini, Krupnju, Zajači. Duž cele Borinske reke nalazile su se rudarske topionice, tako da se i danas mogu naći tragovi šljake u rečnom koritu. Poseban procvat, u tom periodu, doživljava Zajača, koja je vrlo brzo prerasla tipično rudarsko naselje i dobila izgled urbane sredine, sa trgom i carinarnicom. Prema sačuvanim izvorima o zakupu carine, koju su uglavnom uzimali Dubrovčani, a koja je samo za Srebrenici iznosila 30 000 dukata godišnje, samo je oblast Novog Brda bila ekonomski razvijenija od Podrinja.

Oko 1460. godine, Turci ulaze u Đurđev grad iznad Zvornika. U sledeće tri godine osvajaju i preostale zemlje bivše bosanske kraljevine uspostavljajući svoju administrativnu i teritorijalnu upravu. Gornji tok Drine, po toj podeli, pripao je Hercegovačkom sandžaku sa sedištem u Foči.

Bez obzira na tursko prekomponovanje ovog prostora, Drina krajem XV veka nije predstavljala ni nacionalnu, ni demografsku granicu. Jer, osim manjeg broja stanovništva katoličke veroispovesti, komletna etnička i demografska struktura oko obale Drine bila je homogena i sastavljena od Srba pravoslavne veroispovesti. Turskim prodorima u ove oblasti, menjala se i struktura stanovništva. Najveće žrtve zbog turskih osvajanja podneli su upravo Srbi. Turski zulumi, do tada neviđeni i nepojmljivi Evropi, desetkovali su autohtono stanovništvo Podrinja. Manjim delom ono se iselilo na sever, u Ugarsku, dok je veći deo preživelih odveden u ropstvo, ili je preveden u islam. Tek učvršćenjem otomanskog carstva na ovim prostorima, dovelo je do postepenog olakšanja za pokoreni narod. Vremenom Podrinje počinju da naseljavaju pridošlice iz Starog Vlaha i Hercegovine, što opet ne menja etničku strukturu stanovništva, jer i dalje u demografskoj strukturi perovlađuju Srbi pravoslavne veroispovesti. Primera radi, kada je Mehmed II Osvajač definitivno pod svoju vlast stavio Usoru i Zvornik, Turci su zatekli razvijeno gradsko naselje koje se prostiralo ispod današnjeg Gornjeg grada pa sve do same leve obale Drine. U tom delu grada, sve do 17. veka, nalazila se hrišćanska varoš. Po turskom popisu iz 1512. godine, varoš Fetija ima ukupno 270 kuća, od kojih pravoslanih 200. Posle Mohačke bitke iz 1526. godine i propasti Ugarske, prvo se iz Zvornika iselilo katoličko stanovništvo. Sistematskom islamizacijom, i progonima preostalih hrišćana pravoslavaca do 1533. godine, varoš ubrzo poprima orijentalno-muslimansku fizionomiju.

Delimični uspesi Ugara, koji privremeno zaustavljaju prodor Turaka na zapad stvaranjem banovina, kao vojnih krajina, Jajačke,Srebreničke i Šabačke, doveli su do prekomponovanja Hercegovačkog sandžaka i stvaranja Zvorničkog sandžaka. Iskusni otomanski osvajači brzo su uočili geostrateški značaj utvrđenog Zvornika, nazvavši ga „ ključem Drine“, i koji će sve do pada Mačve i Beograda, biti najistureniji i najznačajniji turski bastion za odbranu osvojenih zemalja. Padom Mačve, teritorija Zvorničkog sandžaka se širi i na ovu oblast. Spajanjem Zvorničkog i Hercegovačkog sandžaka, godine 1580. nastaje Bosanski pašaluk, i ta jedinstvena administrativno-vojna i političko-ekonomska oblast, sa granicama na Savi na severu do Nikšića na jugu, ostaje sve do Bečkog rata(1683-1699.). Strahoviti porazi turske vojske pod Bečom, padom Budima i Beograda, bio je otvoren put austrijskoj vojsci za dublji prodor u bivšu srpsku državu Rašku. Da bi sprečila takav razvoj situacije, Turci pristaju na, za njih, poražavajući Karlovački mir. Prema odredbama tog mirovnog ugovora, Turci su ostali bez Budima i najvećeg dela osvojenih ugarskih teritorija, kao i bez Hrvatske i Slovenije, čime će se i Bosanski pašaluk vratiti u granice iz XV veka, što će ostati nepromenjeno sve do kraja turske vladavine ovim prostorima.

Austrijska vojna, i uspesi koje je sa sobom nosila, probudila je nadu potlačene raje, koja je već puna dva veka robovala, na širokom prostoru od Dunava do Jadranskog mora. Ponadavši se da je došao ključni momenat za oslobođenje od turskog jarma, širom starih srpskih zemalja izbijaju pobune.

Pad Zvornika u austrijske ruke, tog ključnog turskog utvrđenja u Podrinju, osokolilo je ustanike. Nošeni poletom rođenom iz očaja, srpski ustanici redom oslobađaju Mačvu, Soko, Užice, Prijepolje i Višegrad. Nada porođena iz tame vekovnog ropstva, s dolaskom Austrijanaca kao predstavnika hrišćanske Evrope, preskupo je koštala srpski narod. Ne samo na prostorima današnjeg Zvornika. Te poslednje decenije XVII veka, 1690. godine, pod vođstvom patrijarha Arsenija Čarnojevića, pred turskim zločinima počinje prvi veliki izgon Srba iz njihove kolevke, Kosova i Metohije. Na opustelu kosmetsku zemlju, Osmanlije naseljavaju divlja, tek islamizovana, arnautska plemena sa prostora Centralne Azije, iz zaleđa Kaspijskog mora.

Vaskrs imena Kraljevine Srbije

Tokom XVIII veka ovim prostorima protutnjala su još dva austijsko-turska rata. Prvi, koji je vođen od 1716-1718.,rezultirao je Požarevačkim mirom gde u sastav Habsburške Civitas dei ulazi sever Srbije, sa Beogradom, Mačvom, Šapcom i Valjevom. Takođe Semberija, uz uzani pojas zemljišta uz reku Savu, tim mirom ulazi u sastav crno-žute monarhije.

Od 1718-1739. godine Austrija okupira i desnu obalu Drine. Podhranjujući nikad ugasle snove o obnovi stare srpske države kod domicilnog stanovništva, Austrijanci stvaraju od ove oblasti posebnu administrativnu jedinicu-Kraljevinu Srbiju.

Vođeni svojim imperijalnim planovima, Habsburzi planiraju kolonizaciju Podrinja. Predhodnicu, po ustaljenom redu sačinjavaju franjevci. Mala braća, vična misionarenju, od Perua do Dalmacije i Bosne, trebala su da utru put rimokatoličkom stanovništvu na negdašnjoj nemanjićkoj zemlji. Od okupacionih vlasti neštedmice su darovani što napuštenim srpskim imanjima, što posedima imama. Sledeći fratriće, kako su ih zvali u Vatikanu, u dolini Drine ubrzo pristižu i nemački kolonisti. Ko zna kako bi se završio taj drugi germanski Drang nach Osten, da nije izbio drugi rat između Turske i Austrije, 1737-1739. Rat je okončan sklapanjem Beogradskog mira, i sever Srbije, sa Podrinjem i bosanskom Posavinom ponovo se vraća pod kontrolu Porte.

Podrinski Srbi, skrajnuti sa mape evropskih naroda, još na Kosovu ostavši bez elite nisu bili u stanju da prepoznaju stvarne namere i ciljeve Austrije, u kojoj su detinjom nevinošću videli tek moćnu hrišćansku carevinu, a ne novog zavojevača, i u tom ratu su bezrezervno podržali austrijsku kampanju. Što dovodi do Druge seobe Srbalja, severno od Save i Dunava. Podrinje i stari vlah su potpuno ispražnjeni! Prema nekim podacima, u celom Beogradskom pašaluku polovinom 18. veka nije živelo više od 70 000 stanovnika.

S druge strane na levoj obali Drine, muslimansko stanovništvo se uvećavalo. Delimično i zbog izbeglih muslimana iz krajeva koji su pripali Austriji. Zadojeni mržnjom prema svim hrišćanima, a zaštićenih od strane lokalnih muslimanskih vlasti, oni su na sve načine šikanirali domicilno srpsko stanovništvo. Usled tih zuluma dolazi do velikog pokreta pravoslavnog, srpskog, stanovništva iz gornjeg sliva Drine, ali i drugih delova Bosanskog pašaluka, ka desnoj obali, u Beogradski pašaluk. Ono malo preostalog stanovništva, po jeziku i antropološkim crtama blisko starom srpskom kosovsko-metohijskom tipu, polako se, rodbinskim preplitanjima, utopilo u doseljeničku većinu. Verni navikama donetim iz starog kraja, crnogorskih vrleti i hercegovačkog krša, doseljenici su se uglavnom bavili stočarstvom, zauzimajući pobrđa na desnoj obali Drine, iznad nekadašnjih rudnika.

Za to vreme, muslimanska sela na desnoj obali Drine, zauzimala su plodne doline neposredno uz reku i bila su okrenuta uglavnom zemljoradnji. Osim Malog Zvornika, nastanjenog muslimanima iz Diviča, i samog Zvornika, koji su živeli od reke i bili poznati lađari, vični i vešti na divljoj vodi. Svojim lakim šajkama, nazvanim zvorničanke prevozili su putnike i trgovce čak do Beograda, kako svedoči i Vuk Karadžić.

Primirje, između dve carevine, koje je trajalo skoro pola veka narušeno je 1788. godine. U ratu uzimaju učešće i bivši prognanici iz jugozapadnih delova Bosanskog pašaluka. Dr Ljubomir Pavlović, u svojoj studiji Sokolska nahija, navodi da pravoslavni, željni naplata starih dugova, formiraju dobrovoljačke odrede, upadajući i robeći muslimanska sela u celom Podrinju. I kako je rat od 1739. godine doveo do pokretanja pravoslavnog življa i njegova naseljavanja na desnu obalu Drine, u Beogradski pašaluk, tako su sada muslimani krenuli obrnutim smerom. Pogotovo sela udaljena od Drine. Ostavljajući imanja, muslimani su se iseljavali ka Sandžaku i u Bosanski pašaluk. Tada su ispražnjena i nekadašnja muslimanska sela Donja Trešnjica i Amajić, ali tada nastaje novo muslimansko selo Sakar. Ti poslednji događaji su uzdrmali nekada dobrostojeća i imućna muslimanska naselja, tako da pred Prvi srpski ustanak (1804-1813.) na desnoj obali Drine opstaje tek nekih tridesetak muslimanskih naselja.

U međuvremenu, osnaženi pravoslavni doseljenici sve više počinju da se bave i zemljoradnjom, pa i trgovinom, što je do nedavno bila privilegija isključivo Turaka i muslimana.

Prvi srpski ustanak

Slučajni susret na Valjevskoj pijaci Karađorđa Petrovića i uglednog mačvanskog trgovca Stojana Čupića, u poznu jesen 1803. godine, u mnogome će promeniti sudbinu i jednog i drugog, ali i istog naroda raspolućenog na dve vera. Od Karađorđa će napraviti praoca moderne Srbije. Čupić, od trgovca i bogatog domaćina, postaće najznamenitiji vojvoda Srpske revolucije i jedan od najboljih megdandžija među srpskim ustanicima.

Glas o Sretenjskoj skupštini održanoj u Orašcu, duž Drine upravo je proneo Stojan Čupić, iduđi na sastanak sa sokolskim vojvodom Hadži Melentijem, igumanom drevnog nemanjićkog manastira Rača. Vičniji oružju no ralu, Srbi duž Drine stupali su pod Karađorđev barjak. Uplašeni muslimani su pobegli što u Soko, što u Zvornik, ostavljajući celokupna imanja na desnoj obali Drine. Tokom ratne 1806. godine, u Podrinje, zbog opsade zloglasne sokolske tvrđave, stiže i sam Vožd Prvog ustanka, Karađorđe. Kao izuzetan vojskovođa, čijoj se ratnoj veštini divio sam Napoleon, Karađorđe je bio svestan važnosti fronta na Drini. Jer, dok je Šumadija ratovala povremeno, rat na Drini je bio stalan. Posebno iscrpljujući za srpske ratnike. Zbog čestih upada bosanskih Turaka i poturica, njive i stoka su morale biti prepuštene ženama, starcima i deci. Ono što je vojvodu, i domaćina, Stojana Čupića kao glavnokomandujućeg za celi drinski frot plašilo više od turskih nasrtaja, je bila pretnja glađu.

Na srpsku nesreću, tvrdi Soko-grad nije pao ni te godine, kao ni tokom celog Prvog ustanka. Ta neosvojiva tvrđava biće predata Srbima tek 1862. godine. Na vest da Sulejman-paša Skopljak, sa celom rumenlijskom vojskom, kreće na Srbiju od Niša i Vidina, Karađorđe je morao dići opsadu Sokola, ostavljajući kao ispomoć Stojanu Čupiću Petra Molera i Maksima Krstića, da drže stražu na Drini, od Rače do Malog Zvornika.

U početku ustanka, bosanski muslimani – od kojih mnogi behu iz istog roda i plemena pre dolaska iz starog zavičaja,gde su slavili istu slavu kao i branioci-prelazili Drinu kao da idu u svatove. Uz pucnjavu i šenlučenje. Teško im je ulazilo u glavu da raja sme da podigne oružje na Alahovu silu, ali još teže su se privikavali na činjenicu da raja uopšte ne zazire od njih, bosanskih kolenovića i gazija.

Ilustrovan je dvoboj Stojana Čupića sa čuvenim aramijom Hamdi-begom iz Janje, koji je zapravo bio tek skorašnja poturica i koji se pre primanja islama zvao Marko Škrba, rodom iz Lopara. Upravo takve je okupljao zvornički Ali-beg Vidajić, pridodajući im muslimane, koji su ostali bez imetka na desnoj obali Drine. Najčešći pravci stalnih bošnjačkih upada u Karađorđevu Srbiju bili su tamo gde je i Drina imala najviše gazova, od Loznice do Badovinaca.

Međutim i srpska vojska je u nekoliko navrata upadala u Bosanski pašaluk. Poznati su upadi prote Nikole Smiljanića u Bijeljinu, kao i napad na Janju popa Luke Lazarevića, koji su se sa vojničke tačke gledišta završili bez većih uspeha. Ali na psihološkom planu, ti upadi srpske vojske su do temelja uzdrmali sasmopouzdanje bosanskih muslimana. Naročito posle pohoda srpske vojske u Pašaluk tokom 1809. godine, kada su ustanici stigli čak do Pala. Prilikom svakog povlačenja Srba iz Bosne, za vojskom je kretalo i srpsko stanovništvo, strepeći od osvete muslimana.

I pored stalnih poraza od ustanika, bosanski Turci nisu nameravali da odustanu od uništenja ustaničke Srbije, gonjeni strahom da je ta buna početak kraja njihovih političkih i ekonomskih privilegija. Troškovi izdržavanja turske ordije, ali i stalni gubici u ljudstvu, pustošili su Bosanski pašaluk. Najveći teret su podnosili baš muslimani naseljeni na obe obale Drine, potom oni iz tuzlansko-vlaseničkog kraja.

Početkom 1813. godine Drina postaje poprište neprekidnih borbi. U leto te godine prva pada Lešnica a za njom i Loznica, koju je branio Petar Moler, koji je uzalud od kneza Sime Markovića, molio za pomoć. Epska bitka na Ravnju bila je poslednji otpor ustaničke Srbije. Punih sedamnaest dana i noći daleko brojniji Turci, pod komandom lično Sulejman-paše Skopljaka, nisu uspeli da prodru u šanac, sve dok Srbima nije ponestala municija. Za sve to vreme, nesposobni i neodlučni Sima Marković je sedeo u Šapcu, i ako je pod komandom imao 17 000 vojnika. Kad je postalo jasno da se šanac ne može održati, srpski prvaci, među kojima su bili Sima Katić, Stojan Čupić, Miloš Obrenović, pod okriljem noći napuste Ravnje. Na bojištu ostaje tek Zeka Buljubaša sa svojim „ golaćima,“ svesno odabravši žrtvu, poput kneza Lazara na Kosovu, ili braće Nedića na Čokešini.

Po propasti Prvog srpskog ustanka, na desnu obalu Drine vraća se većina izbeglih muslimanskih porodica. Naslonjeni na vojnu podršku Sokola, počinju besomučno proganjanje pravoslavnog stanovništva. Zvornički Ali-paša Vidaić, žedan krvi i željan da opere sramotu od svih prethodnih poraza, iscrpljenom i desetkovanom stanovništvu, od gladi i kuge, pored desetka spahijama nameće dodatne dacije u vidu čitluka. Gde se čitluk-sahibijama mora davati dodatni devetak. Upravo takvo tursko ponašanje dovodi do Drugog srpskog ustanka.

Ključnu pobedu Srbi odnose na Dublju, 14. jula 1815. godine, nad bosanskim vezirom Huršid-pašom i koja će knezu Milošu Obrenoviću omogućiti dvojnu, srpsko-tursku upravu u Beogradskom pašaluku.

Mir, koji je knez Miloš ugovorio sa Portom 1815. godine, značio je postepeno osamostaljivanje Srbije od otomanskog knuta. Po tom miru i Sokolska nahija, kao i sela vezana za nju, trebala su da pripadnu Srbiji. Međutim, to se nije dogodilo. Jer, muslimani, zaštićeni jakom turskom posadom na Sokolu, ostaju u sastavu Bosanskog pašaluka. Čak i posle 1834. godine, kada je knez Miloš silom raselio sva muslimanska sela, od Sokola do Malog Zvornika, upravo Mali Zvornik, Sakar i Soko-grad i dalje ostaju u sastavu Bosanskog pašaluka. Posle raseljavanja, Kneževina Srbija otkupljuje napuštena muslimanska imanja i deli ih naseljenicima pridošlim iz Sandžaka, Crne Gore, Bosne i Starog Vlaha.

Mali Zvornik posle 1862.

Predajom Soko-grada i Užica 1862. godine u Kneževini Srbiji, na desnoj obali Drine opstaju još samo dva muslimanska sela, Mali Zvornik i Sakar, koji će tek 1878. konačno pripasti Srbiji. Interesantno je da muslimani, ova dva sela, nisu hteli da prime siromašne muslimane iz Sokola, tako da je brigu o njihovom smešatnju morala da preuzme država Srbija.

Sela, koja danas sačinjavaju opštinu Mali Zvornik, tek od 1870. godine dobijaju svoje međe i katastarske granice koje, sa neznatnim promenama, važe i danas.

Mali Zvornik je prirodno omeđen, sa istoka brdima Rovine, Batin i Bobija i Drinom sa severa i zapada. Kao i danas prostire se duž Drine, od velikog vrela do ušća Radaljice, u dužini od nekih pet kilometara uske kotline presečene rečicom Moštanicom. Konfiguracija terena deli tadašnji Mali Zvornik na dva dela; na Mahalu i Polja.

U Podrinju, konačno oslobođenom od turske strepnje posle te 1862. godine, postepeno dolazi do zaposedanja drinskih obala od strane Srba brđana, koji polako napuštaju stočarstvo i sve više počinju da se bave zemljoradnjom zaposevši plodne oranice niz Drinu, prethodno otkupljene od muslimana koji su se iselili u Bosnu. Pritešnjeni uz Drinu, Mali Zvornik i Sakar, svedeni su u potpunosti na mahale, jer muslimani koji su se odselili, po aneksionom ugovoru mogli su prodati svoja imanja, što je dosta njih i učinilo. Tako se posle više vekova u Mali Zvornik, kao čisto muslimansko selo, doseljavaju i pravoslavni.

Kako navodi dr Lj. Pavlović u spominjanoj knjizi Sokolska nahija, prve srpske familije koje se doseljavaju u Mali Zvornik su: Đukanovići iz Planine, Vesići iz Radalja, Bogićevići poznate zanatlije iz Čitluka, Zeljići iz Radalja, zatim familija Petrović iz Culina i Pavlovići iz Radalja.

Prema istom izvoru, u Malom Zvorniku nakon pripajanja Srbiji ostaju sledeće muslimanske porodice: najmnogobrojniji su bili Imširevići, oko 30 kuća. Taj muslimanski rod, podeljen u podfamilije na Ćoriće, Aliće i Demiroviće, doseljen je tokom XVII veka iz zapadne Bosne. Ova razgranata muslimanska familija, pored poznatih šajkaša, dala je i niz čuvenih terzija, trgovaca, ali i imama. Posle 1834. godine Mali Zvornik naseljavaju sledeće muslimanske familije: Mustapići, Jusići, Buljugbašići, Osmaklići, Ujkići, svi doseljeni, na kupljena imanja, iz sela podno Sokola. Iz Krupnja se doseljavaju Ćonlići, Ekmeščići, Kržavci za koje se zna da su prešli u islam neposredno pred preseljenje. Iz Bosne u Mali Zvornik se naseljavaju svega tri familije: Hasančevići, Veledarovići i Kujundžići.

Ukupno Mali Zvornik s kraja XIX i početkom XX veka broji 115 domova.

Način života stanovništva

Autohtono pravoslavno stanovništvo srednjeg Podrinja koje je preostalo posle pada srednjevekovne Srbije pod Tursku vlast, bilo je prinuđeno da se bavi isključivo stočarstvom. Zamrlo je rudarstvo, i nekada razvijena i živa trgovina sa primorjem. Udaljeni od komunikacija, koje su duž Drine zaposeli prvo Turci i njihove vojne posade, potom islamizovani Srbi, prinudili su ih na sklanjanje u planine. Zemljoradnja, trgovina i zanastvo bili su isključiva privilegija muslimana.

Naseljavanje srednjeg i donjeg toka Drine pridošlicama iz Crne Gore i Hercegovine s kraja XVIII veka, koji su se pokazali kao borbeniji element, i koji su bili organizovani u velike plemenske zadruge sposobne da se odupru muslimanskim nasrtajima, u ponečemu menjaju sliku privrednog života pravoslavnih. Moćnije zadruge postepeno se spuštaju, sa brda, u dolinu Drine i počinju da se bave zemljoradnjom. Živnula je i trgovina, posle više od tri veka, u ove predele ponovo dolaze dubrovački trgovci u potrazi za kožom, vunom. Na taj način rastu i ekonomski jačaju pravoslavna naselja, sve više se šireći ka pitomijim pobrđima neposredno uz Drinu. U isti mah, taj ratnički dinarski mentalitet doseljenih Srba u Podrinje, koji muslimanima nije ostajao dužan nijedan zulum, ograničio je muslimanske trgovce i zanatlije na trgovinu samo na lozničku i zvorničku kasabu, nagrizajući tako njihovu ekonomsku moć.

Materijalno snaženje srpskih sela, i naselja, u Podrinju počinje tek dvadesetih godina XIX veka, kada je za obor-kneza nahija Šabačke, Valjevske i Sokolske, knez Miloš postavio svog brata Jevrema Obrenovića.

Sposoban trgovac, ali i vidika daleko širih od onih koji su preovlađivali u orijentalnoj Srbiji, ober-knez Jevrem Obrenović je ubrzano menjao izgled turskih kasaba, pretvarajući ih u varoši nalik onima u susednoj Austriji.

U Šapcu, kao pograničnom gradu, podigao je sebi velelepan konak, u koji je uneo nameštaj iz Austrije. Prvi krevet, prvi klavir, našli su svoje mesto u njegovom konaku. Takođe, osnovao je i bogatu biblioteku. Prvi je zpočeo sa planskim uređivanjem Šapca. Započeo je izgradnju nove crkve u gradu, ali i obnavljanja više crkava i manastira širom Podrinja. Pored ušoravanja sela, među najznačajnije njegove poduhvate u modernizaciji Srbije, spada svakako izgradnja novih puteva u zapadnoj Srbiji.

Dodatni zamah razvoju srpskih seoskih domaćinstava dala je odluka kneza Miloša, potvrđena Drugim hatišerifom (1830.) po kojoj je ukinuto tursko vlasništvo nad zemljom, čime su ukinute i sve poreske, ali i agrarnopravne obaveze pravoslavnog stanovništva prema turskoj državi.

Da bi obezbedio mir na granici prema Bosanskom pašaluku, ali i radi kontrole trgovine, knez Miloš je naredio da se izgradi niz skela i karantina duž Drine. Od 1837. godine na Drini rade tri skele: kod Smrdana (današnja Koviljača), na Šepačkoj adi i kod Ljubovije. Karantin za sva tri prelaza bio je u Smrdanu.

Nagli privredni uspon srpskih sela duž Drine, koja se posle osvajanja zemljoradnje sve više počinju baviti i voćarstvom, sađenjem šljive i njenim izvozom u Austriju, kao da je mamio bosanske muslimane da često upadaju radi pljačke u Kneževinu Srbiju. Stoga je knez Miloš bio prinuđen da na Drini drži oko 4000 naoružanih ljudi. Napade su podržavali i podsticali Ali-paša bijeljinski, kao i zloglasni Ali-paša Vidaić. Intervencijom kod Porte, knez je uspeo da ukloni Vidaića, a za mir na granici grantovali su bosanski i beogradski vezir. Time je uspostavljena čvrsta granica na Drini između Kneževine Srbije i Turske. Granica koja će potrajati sve do kraja Prvog svetskog rata.

Uvertira za Prvi svetski rat

Hercegovački ustanak iz 1875. godine, uzdrmao je tri carevine, Tursku, Austro-Ugarsku ali i Rusiju. U nameri da pomogne svojoj sabraći na levoj obali Drine, Srpska vlada je stvorila Drinsku vojsku koju je stavila pod komandu pukovnika Ranka Alimpića. Dva demonstrativna napada dobrovoljačkih odreda Drinske vojske, tokom juna 1876. godine, jedan preduzet na Bijeljinu i drugi kod Zvornika, uspaničila je Austro-Ugarsku.

S druge strane, Rusije se zalagala za reforme u Otomanskoj carevini, koje bi dale Bosni i Hercegovini status polunezavisne države u odnosu na Portu. Da bi izbegle moguće nesuglasice povodom Istočnog pitanja, Austro-Ugarska i Rusija, predvođene svojim suverenima Franjom Josifom I i Aleksandrom II, u dvorcu Rajhštat postižu sporazum. Taj Aide memoire je predviđao dve varijante posle srpsko-turskog sukoba: ukoliko Turci pobede Srbiju u dolazećem ratu Srbija neće imati teritorijalne gubitke, ukoliko, pak, Srbija pobedi dobila bi znatna teritorijalna proširenja u istočnoj Bosni i srezove duž Drine kao i delove novopazarskog Sandžaka.

Nažalost, u Srpsko-turskom ratu 1876. godine, Turska je pobedila. Neuspeh Srbije primorao je Rusiju da sama objavi rat Turskoj, da bi obezbedila neutralnost Austro-Ugarske Rusija je morala da pristane na okupaciju Bosne i Hercegovine.

Austro-Ugarska, okupacijom Bosne i Hercegovine, 1878. godine. želela je da što duže održi status quo na Balkanu, odnosno da produži život „ bolesniku sa Bosfora“ koliko god je to duže moguće. Svesna, da pad Bosne i Hercegovine u srpske ruke, znači i kraj germanskog sna o izlasku na Bosfor. Za razliku od 1739. godine, ovaj put u priličnoj meri oporavljena, Srbija tačno prepoznaje pretnje njenim nacionalnim interesima, od strane dvojne monarhije.

Berlinskim kongresom iz 1878. godine, Austro-Ugarska, podržana Engleskom i Nemačkom pored Bosne i Hercegovine, dobija i pravo da postavi svoje garnizone u Sandžaku, čime je potpuno razdvojila dve srpske države, Srbiju i Crnu Goru.

Odmah po izbijanju na Drinu, Austro-Ugarska obnavlja nasleđena utvrđenja, i u Zvorniku obnavlja Đurđev grad. Zaposedanjem Drine zamire trgovina između Srbije i Bosne, što u mnogome usporava privredni napredak Podrinja. Tek osnivanjem Bosanskog parobrodskog društva kreće življa trgovina. Zabeleženo je da je prvi parobrod uplovio u Zvornik 1886. godine.

Odluka o aneksiji Bosne i Hercegovine 1908. godine, pokrenula je lavinu protesta u Srbiji. Tražila se odlučna akcija protiv Austro-Ugarske. Na vatrenim protestima, održanim u Malom Zvorniku, Badovincima, Mačvanskoj Mitrovici i Šapcu, traženo je da srpska vojska odmah forsira Drinu. Zbog toga je i formiran ogranak Narodne odbrane u Šapcu, sa podružnicama u Mačvanskom Prnjavoru, Lešnici, Malom Zvorniku i Bogatiću. Tokom 1911. godine, aktivnostima Narodne odbrane na Drini rukovode generalštabni oficiri. Posebno se ističu crnorukci Dragutin Dimitrijević -Apis i Voja Tankosić.

Balkanski ratovi 1912-1913. godine, kada se očekivalo da će habsburška monarhija napasti Srbiju, dodatno je povećala značaj Narodne odbrane, u koju su se uključili i Srbi sa desne obale Drine. Upravo su oni srpskoj Vrhovnoj komandi davali dragocene podatke o kretanju austro-ugarskih trupa.

Po završetku Drugog balkanskog rata 1913. godine, Drinu, na potezu od Ljubovije do ušća u Savu, zaposeda u minulim ratovima proslavljena Treća armija u čijem je sastavu Drinska divizija I poziva, pod komandom generala Pavla Jurišića- Šturma.

Početkomjuna 1914. godine, Narodna odbrana na ušću Štire u Drinu, pod okriljem noći prebacuje dva mladobosanca na drugu obalu. Bili su to Gavrilo Princip i Trifko Grabež, naoružani sa šest bombi i četiri revolvera. Nikad, sa manje oružja, nije palo više carevina. Iz društva velikih sila zauvek su izbrisane carska Rusija, Austro-ugarska monarhija i Kajzerova Nemačka. Engleska se, opet, izvukla.

Na Vidovdan, 28. juna 1914. godine, Gavrilo Princip, u Sarajevu, ubija austro-ugarskog prestolonaslednika Franca Ferdinanda. Uvertira za Prvi svetski rat bila je odsvirana.

Vidovdanski atentat je bio, za Austro-Ugarsku, onaj dugo traženi povod za konačni obračun sa Srbijom. Već 28. jula iste godine, Austro-Ugarska objavljuje rat Srbiji, a već 1. avgusta 8 korpus Pete armije Fon Franka forsira Drinu na Samurovića adi kod Prnjavora. Punih 7 dana, braneći Adu, odred od 28 komita zadržava čitav austro-ugarski korpus!?

Razgnevljeni i ostrvljeni vojnici „ civilizovane Evrope,“ po konačnom upadu u Srbiju čine zverstva kakva ni Turci nisu činili.

Samo u Prnjavoru, tom bogatom selu u mačvanskoj pitomini sa 1060 domova pre dolaska ordije katoličke Civitas dei, austro-ugarske horde ubijaju, žive ih spaljujući u školi, kući Milutinovića, preko 800 seljana. Uglavnom decu, žene i nemoćne. Doktor Rudolf Arčibald Rajs je, sa švajcarskom pedantnošću, popisao jedinice i pojedinačna imena ovih zlikovaca kojima nikada nije bilo suđeno. Među njima, u zloglasnom 14 landverskom puku, posebno je podvučeno ime Josipa Broza.

Treća armija, sa svega 37 000 ljudi i jednom, Drinskom, divizijom I poziva primila je prvi udar dvadeset puta nadmoćnijeg neprijatelja. Na frontu dugom preko 170 kilometara. Neviđeno junaštvo srpskih vojnika na Gučevu, Mačkovom kamenu, duž celog toka Drine, dao je prostora srpskoj Vrhovnoj komandi da pregrupiše vojsku.

Usiljenim maršem sa istočnih granica Kraljevine pristiže Druga srpska armija, pod komandom generala Stepe Stepanovića, i na padinama Cera, Vidojevice, odnosi prvu pobedu za savezničko oružje protiv centralnih sila.

Za manevar, koji se i danas izučava na svim vojnim akademijama sveta pod imenom Marš na Drinu, general Stepa će dobiti čin vojvode.

Austro-ugarska vladavina na Drini, biva okončana pobedonosnim jurišom srpske vojske od Kajmakčalana do Soče. Stvaranjem Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, Drina prestaje da bude granična reka.

Posle oslobođenja Veliki Zvornik postaje centar sreza sa 10 opština u okviru Drinske banovine sa sedištem u Sarajevu. U isti mah postaje trgovački centar cele regije. Pored brojnih dućana, počinje razvoj trgovine drvnom građom koja se niz Drinu spuštala lađama poznatim kao „ zvornikuše“.

Tokom jula 1919. godine, Mali Zvornik je posetio kralj Aleksandar I Ujedinitelj, praunuk Vožda Karađorđa, koji se zavetovao da će premostiti „ Drinu plemenitu među. “ Taj zavet besmrtnog Vožda ispuniće njegov junački praunuk. I već 1922. godine srpski trgovci su počeli planirati gradnju mosta na mestu gde se iskrcao kralj Aleksandar. Od ideje do realizacije protekle su pune četiri godine, i 1926. godine usvaja se današnje rešenje gvozdenog mosta na Drini. Radovi su otpočeli iduće godine, i posle pune dve godine izgradnje 1929. godine ispunjen je zavet Karađorđa. Drina je premoštena. Svečano otvaranje i osvećenje mosta zbilo se 12. januara 1930. godine i nosio je naziv Most kralja Aleksandra I.

Mali Zvornik je i u ovom periodu sporo menjao svoj izgled učmale turske kasabe. Tek preduzimljivi Srbi, trgovci i zanatlije, otvaraju Građansku trgovačku školu u Velikom Zvorniku. Deset godina kasnije, 2. marta 1930. osniva se prva društvena firma Zanatska kreditna zadruga i štedionica.

Zalaganjem tadašnjih gradskih vlasti 1936. godine iz Zvornika su „ proterani“ fenjeri. Te godine u Zvorniku se podiže mala centrala na parni pogon da bi iduće godine od firme „ Mačva“ iz Banje Koviljače vlasništvo Vladislava Daničića, posredstvom dalekovoda od drvenih bandera u Zvornik stigla elektrika, koja je osvetljavala ulice ali i 80 doma ćinstava u gradu.

Drugi svetski rat u Podrinju

Obnavljanje još neoporavljene zemlje od Prvog svetskog rata, prekida Aprilski rat 1941. godine. Bez objave rata Hitlerov rajh 6. aprila 1941. godine besomučno bombarduje Beograd. Već u popodnevnim satima, u Banju Koviljaču stiže mladi kralj Petar II Karađorđević.

Opšte rasulo jugoslovenske vojske, zbog hrvatske izdaje, Vrhovna komanda ne može da zustavi, i već 9. aprila kralj i Vrhovna komanda prelaze u Zvornik. Dan uoči stvaranja najmonstruoznije države u novijoj evropskoj istoriji – Nezavisne države Hrvatske.

Po kapitulaciji Kraljevine Jugoslavije, nemačke okupacione trupe razmeštaju svoje trupe duž desne obale Drine. Levu obalu zaposedaju ustaški garnizoni.

Uoči rata, Istočna Bosna u 23 sreza broji oko milion stanovnika, gde Srbi u Zvorničkom, Višegradskom, Rogatičkom i Srebreničkom čine apsolutnu većinu. Odmah po stvaranju nakazne NDH, ustaše su iz Istočne Bosne u Srbiju proterale 137 000 Srba, 70 000 su pokrstili a 23 000 pobili.

Da bi se odbranio od ustaških pogroma, već početkom juna srpski narod se organizuje. Vesti o ustanku na desnoj obali Drine i četnički napad na Banju Koviljaču, prinudio je Nemce da duž Drine podignu niz bunkera, dok je u muslimanskim selima osnovana seoska straža. Većina muslimana iz zvorničkog sreza bila je uključena u domobrane, kao u redovnu vojsku NDH, dok je manji broj pristupio po zlu poznatim ustaškim formacijama. Teror i ustaški pogromi naterali su Srbe na osnivanje prvih četničkih grupa već u junu 1941. koje su izvele nekoliko uspešnih akcija na komunikaciji Kozluk- Pilica. U isti mah, južno od Zvornika, od Bratunca do Srebrenice, jake četničke formacije su formirale zvornički front i ubrzo oslobodile ceo kraj duž Drine. Međutim, neuspeli napad i pokušaj oslobađanja Zvornika, za posledicu je imao stravičnu odmazdu ustaša koji će poklati 50 Srba iz okolnih sela.

Svesna strateškog značaja Zvornika i njegove okoline, Jugoslovenska kraljevska vojska u otadžbini već početkom avgusta 41. šalje majora Jezdimira Dangića i istočnu Bosnu. Štab Bosanskog četničkog odreda bio je u Drinjači, gde se narod već masovno bio podigao protiv ustaškog terora. Uskoro je ceo majevički kraj bio zahvaćen ustankom.

Pored četnika, na Majevici je oformljen i partizanski odred. Od osnivanja odreda u leto 41. pa sve do 45. godine, naizmenično će se voditi borbe između četnika i ustaša, ali i četnika i partizana.

Kraj II svetskog rata za Zvornik i okolinu, nastupiće 19. februara 1945. godine, nažalost to neće biti i kraj građanskog rata započetog praktično dolaskom Turaka.

Točak istorije, bar za Srbe, kao da je napravio pun krug, na Drini je i danas granica.

Grad rekom porođen

Po uzoru na svoje sovjetske mentore, nova vlast u drugoj Jugoslaviji, odmah po oslobođenju, kreće sa ambicioznim petogodišnjim planom razvoja zemlje. Akcenat je stavljen na industrijalizaciju, za koju je potrebna, pre svega, električna energija. Kako je hidroenergetski potencijal Drine još odranije bio poznat, za mesto izgradnje prve hidrocentrale na Drini, izabran je Mali Zvornik.

Odluka tadašnje Vlade FNR Jugoslavije, iz 1947. godine, o početku gradnje hidroelektrane na Drini kod Malog Zvornika iz temelja će promeniti, ne samo izgled, način života i demografsku strukturu stanovništva Malog Zvornika, već i celog srednjeg Podrinja.

Već oktobra meseca 1947. godine, u Mali Zvornik pristižu prve grupe radnika, inženjera i tehničara. Zabeleženo je da im je trebalo puna dva dana da prevale razdaljinu od 160 kilometara, od Beograda do Malog Zvornika.

Početna sondažna bušenja, radi prikupljanja detaljnijih geoloških i hidroloških podataka, kako bi se odredilo mesto za podizanje brane, izazvalo je nepoverenje lokalnog muslimanskog stanovništva. Mali Zvornik, po popisu urađenom radi preseljenja stanovništva iz Mahale, te 1948. godine broji samo 768 stanovnika. A već sa prvim radovima oko pripreme terena za gradnju brane, u Mali Zvornik pristiže više od 1500 radnika, za koje se ubrzano grade barake za smeštaj.

U Mahalama su tada porušene dve trećine kuća, njihovi stanovnici su preseljeni nizvodno od brane u današnje Donje naselje, dok se jedan deo iselio na drugu obalu reke, u Zvornik. Pošto se radilo isključivo o muslimanskom stanovništvu sa čvrsto ukorenjenom tradicijom, vlasti tadašnje FNRJ, u novonastalom Donjem naselju podižu džamiju.

Međutim, i ostali delovi nekadašnje učmale kasabe ubrzano menjaju prvobitni izgled. Poznati stručnjak i jedan odvodećih jugoslovenskih arhitekata, Dragiša Brašovan, izrađuje prvi urabanistički plan Malog Zvornika. Desno od magistralnog pravca Bajina Bašta – Beograd, u današnjem naselju Kolonija niču prvi stambeni objekti, koje stanovnici Malog Zvornika, s punim pravom, i danas zovu Vile.

Na najvećem posleratnom gradilištu u zemlji, pored radnika dovedenih iz svih krajeva Jugoslavije, prisilno su radili i ratni zarobljenici, politički osuđenici, ali i lokalno stanovništvo. U nedostatku prave mehanizacije, kramp i lopata nisu mogli da savladaju plahovitu reku, i pored gorljive ideologije. Tek dve-tri godine od početka gradnje, na gradilište se uvode potrebne mašine izgrađene u domaćim fabrikama. Narod je bio rasterećen kuluka.

Planskim raseljavanjem stanovništva iz sela uzvodno od brane, nekadašnji zemljoradnici posao nalaze na gradilištu. Po prvi put primaju plate, imaju socijalno i penziono osiguranje, topli obrok i godišnji odmor. Sve to iz korena menja ranije navike, a kako su zbog potapanja zemljišta ostali bez obradivih površina, oni se za stalno nastanjuju u Malom Zvorniku. Tako da već 1953. godine grad Mali Zvornik ima 2783 stanovnika, i sve više poprima izgled urbane gradske sredine. Uporedo sa izgradnjom brane, nametnula se potreba za intezivnijom izgradnjom gradske infrastrukture, vodovoda, kanalizacije, stambenih objekata. U to vreme u Malom Zvorniku već uveliko funkcioniše Dom kulture, sa bioskopom, bibliotekom sa knjižnim fondom od 658 naslova. Organizuju se sekcije u okviru Kulturno-umetničkog društva „ Svetlost“, dramska, folklorna i horska. Takođe, u okviru Sportskog društva Partizan niču sportske sekcije.

Uporedo sa sportskim i kulturnim životom, nametnula se potreba za doškolovavanjem radnika. Tokom 1954. godine, pri Narodnoj tehnici organizuju se kursevi: betonirski, tesarski, minerski. Ali i fotoamaterski, radioamaterski, kao i auto-moto kurs. Moglo bi se, zapravo, reći da su ovi kursevi iz davne 1954. godine začetak srednjoškolskog obrazovanja u Malom Zvorniku.

Ubrzano prerastanje nekdašnje kasabe u moderan gradski centar, ali i snažan privredni centar, u to vreme daleko snažniji od, na primer Ljubovije, sami po sebi su nametnuli potrebu stvaranja i administrativnog centra od Malog Zvornika.

Kako je grad sudbinski zavisan od reke, za formalno nastajanje opštine Mali Zvornik moralo se sačekati do završetka izgradnje brane i njenog puštanja u rad. Taj u istinu svečani trenutak, određen je za 26. septembar 1955. godine.

Pred upravnom zgradom HE Zvornik, današnjom zgradom opštine, montirana je tribina sa koje će se, okupljenom narodu, obratiti tadašnji predsednik FNRJ, Josip Broz – Tito. Prema sačuvanim svedočenjima, preko 30 000 ljudi, sa obe strane reke zbog ovog događaja, slilo se u Mali Zvornik. Od starog, kraljevog mosta, do centralne tribine, u skladu sa tadašnjom soc-realističkom ikonografijom, ceo grad je bio iskićen tarnsparentima, parolama i slikama sa likom Predsednika.

Pozdravljajući tadašnjeg predsednika države, inženjer Bora Jovanović je podvukao značaj HE Zvornik za čitavu zemlju. I kada se uklone sve ideološke naslage, izgradnja brane na Drini je bez sumnje prvi pravi gigantski poduhvat u posleratnoj izgradnji zemlje. Gigant koji je za sva vremena izmenio topografsku, demografsku, privrednu i kulturnu sliku celog srednjeg Podrinja.

Od formalnog nastanka opštine Mali Zvornik 1955. godine, 26. septembar je obeležavan kao zvanični datum nastanka opštine. Devedesetih godina prošlog veka za taj dan se uzima 17. septembar, dan oslobođenja Malog Zvornika od Nemačke okupacije.